ડો. ડી. એચ. સુખડીયા
પરીક્ષા નિયામક,ભક્તકવિ નરસિંહ મેહતા યુનિવર્સીટી
VOLUME-10 / YEAR -10 / ISSUE –10 / OCT-2023
પ્રસ્તાવના
શિક્ષણ એ માનવ જીવનનો પાયો છે, જે સમાજની પ્રગતિ અને વ્યક્તિના વિકાસ માટે અનિવાર્ય છે. પરંપરાગત રીતે શિક્ષણ શાળાઓ, કોલેજો અને શિક્ષકોની હાજરીમાં થતું હતું, પરંતુ આજના ડિજિટલ યુગમાં ટેકનોલોજીએ શિક્ષણના સ્વરૂપને સંપૂર્ણપણે બદલી નાખ્યું છે. ઓનલાઈન શિક્ષણ એ આ બદલાવનું સૌથી મોટું ઉદાહરણ છે. ઓનલાઈન શિક્ષણ એટલે ઈન્ટરનેટ અને ડિજિટલ સાધનોની મદદથી ઘરે કે કોઈપણ સ્થળે શિક્ષણ મેળવવાની પદ્ધતિ. આ પદ્ધતિમાં વિદ્યાર્થીઓ વિડિયો લેક્ચર્સ, ઓનલાઈન કોર્સિસ, ડિજિટલ પુસ્તકો અને વર્ચ્યુઅલ ક્લાસરૂમ દ્વારા જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. આ શિક્ષણ પદ્ધતિ ખાસ કરીને 21મી સદીમાં એક ક્રાંતિકારી પગલું બની ગઈ છે, જેનો વ્યાપ વિશ્વભરમાં ઝડપથી વધી રહ્યો છે. ખાસ કરીને કોવિડ-19 મહામારી દરમિયાન, જ્યારે શાળાઓ અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ બંધ થઈ ગઈ હતી, ત્યારે ઓનલાઈન શિક્ષણે શિક્ષણની સાતત્યતા જાળવી રાખી.
ઓનલાઈન શિક્ષણનું આધુનિક યુગમાં મહત્વ અનેક રીતે સ્પષ્ટ થાય છે. આજનો સમય ટેકનોલોજી અને ઝડપી પરિવર્તનનો સમય છે, જ્યાં લોકોની જીવનશૈલી, કામની પદ્ધતિ અને જરૂરિયાતો બદલાઈ ગઈ છે. ઓનલાઈન શિક્ષણ આ બદલાતા સમય સાથે તાલ મેળવે છે, કારણ કે તે વિદ્યાર્થીઓને સમય અને સ્થળની મર્યાદાઓ વિના શીખવાની તક આપે છે. તે લવચીકતા પ્રદાન કરે છે, જેથી વિદ્યાર્થીઓ પોતાની સુવિધા મુજબ અભ્યાસ કરી શકે. આ ઉપરાંત, તે દૂરના ગામડાઓમાં રહેતા વિદ્યાર્થીઓને પણ ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણની પહોંચ આપે છે, જે પરંપરાગત શિક્ષણમાં મુશ્કેલ હતું. કોવિડ-19 પછી ઓનલાઈન શિક્ષણે એક આધારસ્તંભ તરીકે કામ કર્યું, જેણે લાખો વિદ્યાર્થીઓનું શૈક્ષણિક નુકસાન થતું અટકાવ્યું. આ ઉપરાંત, તે ટેકનોલોજીના ઉપયોગ દ્વારા નવી પેઢીને ડિજિટલ કૌશલ્યો શીખવે છે, જે આધુનિક રોજગારી માટે જરૂરી છે.
જોકે, ઓનલાઈન શિક્ષણની સાથે કેટલીક મર્યાદાઓ પણ જોડાયેલી છે. ટેકનોલોજીની અસમાનતા, સામાજિક સંપર્કનો અભાવ અને શિક્ષણની ગુણવત્તા પર પ્રશ્નો ઉઠે છે. અહીં ઓનલાઈન શિક્ષણના ફાયદા અને ગેરફાયદાની ઊંડાણપૂર્વક ચર્ચા કરી છે.
● ઓનલાઈન શિક્ષણના ફાયદા
ઓનલાઈન શિક્ષણ આજના ડિજિટલ યુગમાં શિક્ષણની દુનિયામાં એક ક્રાંતિ લાવ્યું છે. તે પરંપરાગત શિક્ષણ પદ્ધતિઓથી અલગ, નવીન અને સર્જનાત્મક રીતે વિદ્યાર્થીઓને જ્ઞાન આપે છે. ખાસ કરીને કોવિડ-19 મહામારી દરમિયાન તેનું મહત્વ વધુ સ્પષ્ટ થયું, જ્યારે શાળાઓ અને કોલેજો બંધ થઈ ગઈ હતી. ઓનલાઈન શિક્ષણના ફાયદા અનેક છે, જે વિદ્યાર્થીઓ, શિક્ષકો અને સમાજ માટે નવી તકો ખોલે છે. નીચે તેના મુખ્ય ફાયદાઓની ચર્ચા કરવામાં આવી છે.
1. લવચીકતા અને સુલભતા
ઓનલાઈન શિક્ષણનો સૌથી મોટો ફાયદો તેની લવચીકતા છે. પરંપરાગત શિક્ષણમાં વિદ્યાર્થીઓએ નિશ્ચિત સમયે શાળામાં હાજર રહેવું પડતું હતું, પરંતુ ઓનલાઈન શિક્ષણમાં વિદ્યાર્થીઓ પોતાની સુવિધા મુજબ શીખી શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, રેકોર્ડેડ લેક્ચર્સની સુવિધાને કારણે વિદ્યાર્થીઓ ગમે ત્યારે અને ગમે તેટલી વખત પાઠનું પુનરાવર્તન કરી શકે છે. આ ઉપરાંત, તે સ્થળની મર્યાદાઓને પણ દૂર કરે છે. દૂરના ગામડાઓમાં રહેતા વિદ્યાર્થીઓ, જેઓ શાળાઓ કે કોલેજો સુધી પહોંચી શકતા નથી, તેઓ હવે ઈન્ટરનેટની મદદથી ઘરે બેઠાં શિક્ષણ મેળવી શકે છે. આ લવચીકતા ખાસ કરીને કામકાજી લોકો, ગૃહિણીઓ અને વિકલાંગ વ્યક્તિઓ માટે ખૂબ ઉપયોગી છે, જેઓ પોતાના રોજિંદા જીવનમાં શિક્ષણને સમાવી શકે છે.
2. ખર્ચમાં બચત
ઓનલાઈન શિક્ષણ ખર્ચની દૃષ્ટિએ પણ ફાયદાકારક છે. પરંપરાગત શિક્ષણમાં વિદ્યાર્થીઓએ શાળા-કોલેજની ફી, પરિવહન ખર્ચ, હોસ્ટેલ ખર્ચ અને પુસ્તકો જેવા ઘણા ખર્ચાઓ ઉઠાવવા પડતા હતા. ઓનલાઈન શિક્ષણમાં આ ખર્ચાઓ નોંધપાત્ર રીતે ઘટી જાય છે. ઘણા ઓનલાઈન કોર્સિસ મફત કે ઓછા ખર્ચે ઉપલબ્ધ છે, અને ડિજિટલ પુસ્તકોની સુવિધાને કારણે ભૌતિક પુસ્તકો ખરીદવાની જરૂર નથી. આ ઉપરાંત, વિદ્યાર્થીઓએ શાળા કે કોલેજ સુધી જવા માટે પરિવહન પાછળ ખર્ચ કરવો પડતો નથી. આ ખર્ચમાં બચત ખાસ કરીને આર્થિક રીતે નબળા વર્ગના વિદ્યાર્થીઓ માટે વરદાનરૂપ છે, જેઓ ઓછા ખર્ચે ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ મેળવી શકે છે.
3. ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ અને ડિજિટલ કૌશલ્યોનો વિકાસ
ઓનલાઈન શિક્ષણ ટેકનોલોજીના ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપે છે, જે આધુનિક યુગમાં અત્યંત જરૂરી છે. વિદ્યાર્થીઓ વિડિયો કોન્ફરન્સિંગ, ઓનલાઈન પ્લેટફોર્મ (જેમ કે Zoom, Google Classroom), અને ડિજિટલ સાધનોનો ઉપયોગ કરીને શીખે છે, જેનાથી તેમની ટેકનિકલ કુશળતા વધે છે. આ કૌશલ્યો આજના રોજગારીના બજારમાં ખૂબ મહત્વના છે, જ્યાં ડિજિટલ જ્ઞાન એક આવશ્યક લાયકાત બની ગયું છે. ઉદાહરણ તરીકે, ઓનલાઈન શિક્ષણ દરમિયાન વિદ્યાર્થીઓ ઈન્ટરનેટનો ઉપયોગ, ડેટા મેનેજમેન્ટ અને ઓનલાઈન સંશોધન જેવી કુશળતાઓ શીખે છે, જે તેમને ભવિષ્યમાં કારકિર્દી બનાવવામાં મદદ કરે છે. આ રીતે, ઓનલાઈન શિક્ષણ નવી પેઢીને ટેકનોલોજી સાથે જોડીને આધુનિક વિશ્વ માટે તૈયાર કરે છે.
4. વૈશ્વિક સંસાધનોની પહોંચ
ઓનલાઈન શિક્ષણ વિદ્યાર્થીઓને વૈશ્વિક સ્તરના સંસાધનો અને જ્ઞાનની પહોંચ આપે છે, જે પરંપરાગત શિક્ષણમાં મર્યાદિત હતું. ઈન્ટરનેટ દ્વારા વિદ્યાર્થીઓ વિશ્વની શ્રેષ્ઠ યુનિવર્સિટીઓ (જેમ કે Harvard, MIT) દ્વારા ઓફર કરાતા મફત કોર્સિસમાં જોડાઈ શકે છે. આ ઉપરાંત, તેઓ વિવિધ દેશોના શિક્ષકો, નિષ્ણાતો અને સાથી વિદ્યાર્થીઓ સાથે સંપર્કમાં આવી શકે છે, જેનાથી તેમનું જ્ઞાન વધે છે. ઉદાહરણ તરીકે, એક ભારતીય વિદ્યાર્થી ઓનલાઈન શિક્ષણ દ્વારા યુરોપના શિક્ષક પાસેથી ભાષા શીખી શકે છે કે અમેરિકન નિષ્ણાત પાસેથી ટેકનોલોજીનું જ્ઞાન મેળવી શકે છે. આ વૈશ્વિક પહોંચ શિક્ષણને વધુ વૈવિધ્યસભર અને સમૃદ્ધ બનાવે છે.
5. વ્યક્તિગત શિક્ષણની તક
ઓનલાઈન શિક્ષણ વિદ્યાર્થીઓને વ્યક્તિગત શિક્ષણની તક આપે છે, જે પરંપરાગત શિક્ષણમાં શક્ય નહોતું. દરેક વિદ્યાર્થીની શીખવાની ઝડપ અને રુચિ અલગ હોય છે, અને ઓનલાઈન પ્લેટફોર્મ આને ધ્યાનમાં રાખીને કસ્ટમાઈઝ્ડ કોર્સિસ ઓફર કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે, ઝડપથી શીખનાર વિદ્યાર્થી આગળના પાઠ પર જઈ શકે છે, જ્યારે ધીમે શીખનાર વિદ્યાર્થી પોતાની ગતિએ પાછળના પાઠનું પુનરાવર્તન કરી શકે છે. આ ઉપરાંત, ઓનલાઈન શિક્ષણમાં આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સનો ઉપયોગ થાય છે, જે વિદ્યાર્થીની નબળાઈઓને ઓળખીને તેને સુધારવામાં મદદ કરે છે. આ વ્યક્તિગત અભિગમ શિક્ષણને વધુ અસરકારક બનાવે છે.
● ઓનલાઈન શિક્ષણના ગેરફાયદા
ઓનલાઈન શિક્ષણે આધુનિક યુગમાં શિક્ષણની દિશામાં ઘણી સુવિધાઓ પૂરી પાડી છે, પરંતુ તેની સાથે જ કેટલીક મોટી મર્યાદાઓ અને ગેરફાયદા પણ જોડાયેલા છે. જ્યાં તે લવચીકતા અને સુલભતા આપે છે, ત્યાં તે વિદ્યાર્થીઓના સર્વાંગી વિકાસ અને શિક્ષણની ગુણવત્તા પર પણ પ્રશ્નો ઉભા કરે છે. ખાસ કરીને ભારત જેવા વિકાસશીલ દેશમાં, જ્યાં ટેકનોલોજી અને સંસાધનોની અસમાનતા છે, ત્યાં ઓનલાઈન શિક્ષણના ગેરફાયદા વધુ સ્પષ્ટ થાય છે. નીચે તેના મુખ્ય ગેરફાયદાઓની ચર્ચા કરવામાં આવી છે.
1. ટેકનોલોજીની મર્યાદાઓ અને અસમાનતા
ઓનલાઈન શિક્ષણ સંપૂર્ણપણે ટેકનોલોજી પર આધારિત છે, અને આ તેનો સૌથી મોટો ગેરફાયદો છે. તેને સફળ બનાવવા માટે ઝડપી ઈન્ટરનેટ, સ્માર્ટફોન કે લેપટોપ અને વીજળી જેવી મૂળભૂત સુવિધાઓ જરૂરી છે, પરંતુ ભારતના ગામડાઓ અને આર્થિક રીતે નબળા વર્ગોમાં આ સુવિધાઓનો અભાવ છે. ઉદાહરણ તરીકે, કોવિડ-19 દરમિયાન ઘણા વિદ્યાર્થીઓ ઓનલાઈન ક્લાસમાં જોડાઈ શક્યા નહોતા, કારણ કે તેમની પાસે ઉપકરણો કે ઈન્ટરનેટ કનેક્શન નહોતું. આ અસમાનતાએ શિક્ષણમાં એક નવું અંતર ઊભું કર્યું છે, જ્યાં શહેરી અને સંપન્ન વિદ્યાર્થીઓને લાભ મળે છે, જ્યારે ગ્રામીણ અને ગરીબ વિદ્યાર્થીઓ પાછળ રહી જાય છે. આ ઉપરાંત, ટેકનિકલ સમસ્યાઓ જેમ કે નેટવર્કની અછત કે ઉપકરણોની ખામી પણ શિક્ષણમાં વિક્ષેપ ઊભો કરે છે.
2. સામાજિક સંપર્કનો અભાવ
પરંપરાગત શિક્ષણમાં વિદ્યાર્થીઓ શાળામાં સાથીઓ અને શિક્ષકો સાથે સીધો સંપર્ક કરી શકતા હતા, જે તેમના સામાજિક વિકાસ માટે જરૂરી હતું. ઓનલાઈન શિક્ષણમાં આ સંપર્ક ખૂબ જ ઓછો થઈ જાય છે. વિદ્યાર્થીઓ ઘરે એકલા બેસીને શીખે છે, જેનાથી તેમની વચ્ચે મિત્રતા, ટીમવર્ક અને સામાજિક કૌશલ્યોનો વિકાસ થતો નથી. ઉદાહરણ તરીકે, શાળામાં રમતગમત, સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો અને જૂથ ચર્ચાઓ દ્વારા વિદ્યાર્થીઓનું વ્યક્તિત્વ વિકસે છે, પરંતુ ઓનલાઈન શિક્ષણમાં આ શક્ય નથી. આ એકલતા નાના બાળકો માટે ખાસ કરીને નુકસાનકારક છે, જેઓ સામાજિક વાતાવરણમાં શીખીને મોટા થાય છે.
3. શિસ્ત અને પ્રેરણાની કમી
ઓનલાઈન શિક્ષણમાં શિસ્ત અને પ્રેરણા જાળવવી એક મોટો પડકાર છે. પરંપરાગત શિક્ષણમાં શિક્ષકોની દેખરેખ અને નિયમિત સમયપત્રક હોવાથી વિદ્યાર્થીઓ શિસ્તબદ્ધ રહેતા હતા. ઓનલાઈન શિક્ષણમાં આ દેખરેખ ઓછી હોય છે, અને વિદ્યાર્થીઓ ઘણીવાર અભ્યાસથી ભટકી જાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, ઘરે બેસીને લેક્ચર દરમિયાન વિદ્યાર્થીઓ મોબાઈલ પર રમતો રમે છે કે સોશિયલ મીડિયામાં સમય વેડફે છે. આ ઉપરાંત, શિક્ષકો સાથે સીધી વાતચીતનો અભાવ હોવાથી પ્રેરણાની પણ કમી રહે છે. ઘણા વિદ્યાર્થીઓને એકલા શીખવામાં રસ નથી રહેતો, અને તેઓ અભ્યાસ છોડી દે છે.
4. શિક્ષણની ગુણવત્તા પર પ્રશ્ન
ઓનલાઈન શિક્ષણની ગુણવત્તા પર પણ સતત પ્રશ્નો ઉઠતા રહે છે. પરંપરાગત શિક્ષણમાં શિક્ષકો વિદ્યાર્થીઓની સમજણને સીધી રીતે મૂલ્યાંકન કરી શકતા હતા અને તેમને વ્યક્તિગત માર્ગદર્શન આપતા હતા. ઓનલાઈન શિક્ષણમાં આ શક્ય નથી, કારણ કે શિક્ષકો અને વિદ્યાર્થીઓ વચ્ચે સ્ક્રીનનું અંતર હોય છે. ઘણીવાર ઓનલાઈન લેક્ચર્સ એકતરફી બની જાય છે, જેનાથી વિદ્યાર્થીઓની સમજણ પર અસર પડે છે. આ ઉપરાંત, પ્રેક્ટિકલ વિષયો જેમ કે વિજ્ઞાનના પ્રયોગો કે રમતગમત ઓનલાઈન શીખવવા મુશ્કેલ છે, જેનાથી શિક્ષણ અધૂરું રહે છે. ભારતમાં ઘણા શિક્ષકો પણ ઓનલાઈન શિક્ષણ માટે પૂરતા પ્રશિક્ષિત નથી, જે ગુણવત્તાને વધુ ઘટાડે છે.
5. આરોગ્ય પર અસર (જેમ કે આંખોની સમસ્યા)
ઓનલાઈન શિક્ષણની એક મોટી ખામી તેની આરોગ્ય પર થતી નકારાત્મક અસર છે. લાંબા સમય સુધી સ્ક્રીન સામે બેસવાથી વિદ્યાર્થીઓને આંખોની સમસ્યાઓ જેમ કે દુખાવો, શુષ્કતા અને દ્રષ્ટિની નબળાઈનો સામનો કરવો પડે છે. આ ઉપરાંત, બેસી રહેવાની આદતથી પીઠનો દુખાવો, ગરદનની જડતા અને માનસિક તણાવ જેવી સમસ્યાઓ પણ વધે છે. નાના બાળકો માટે આ ખાસ કરીને નુકસાનકારક છે.
નીચે “ઓનલાઈન શિક્ષણના ગેરફાયદા” વિષય પર ગુજરાતીમાં એક સંક્ષિપ્ત સારાંશ આપેલો છે. આ સારાંશ લગભગ 200-250 શબ્દોનો છે અને તેમાં તમે ઉલ્લેખેલા મુખ્ય મુદ્દાઓ (ટેકનોલોજીની મર્યાદાઓ અને અસમાનતા, સામાજિક સંપર્કનો અભાવ, શિસ્ત અને પ્રેરણાની કમી, શિક્ષણની ગુણવત્તા પર પ્રશ્ન, આરોગ્ય પર અસર) નો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.
- સારાંશ
ઓનલાઈન શિક્ષણે શિક્ષણની દુનિયામાં ઘણી સુવિધાઓ લાવી છે, પરંતુ તેની સાથે અનેક ગેરફાયદા પણ જોડાયેલા છે. પ્રથમ, ટેકનોલોજીની મર્યાદાઓ અને અસમાનતા એક મોટો ગેરફાયદો છે. ઝડપી ઈન્ટરનેટ અને ઉપકરણોનો અભાવ ગ્રામીણ અને ગરીબ વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષણથી વંચિત રાખે છે, જેનાથી શિક્ષણમાં અસમાનતા વધે છે. બીજું, સામાજિક સંપર્કનો અભાવ વિદ્યાર્થીઓના સામાજિક અને ભાવનાત્મક વિકાસને અવરોધે છે, કારણ કે તેઓ ઘરે એકલા શીખે છે અને મિત્રો-શિક્ષકો સાથે સંપર્ક ગુમાવે છે. ત્રીજું, શિસ્ત અને પ્રેરણાની કમી ઓનલાઈન શિક્ષણમાં મોટી સમસ્યા છે. શિક્ષકોની દેખરેખ વિના વિદ્યાર્થીઓ ભટકી જાય છે અને અભ્યાસ પ્રત્યે ઉત્સાહ ગુમાવે છે. ચોથું, શિક્ષણની ગુણવત્તા પર પ્રશ્ન ઉઠે છે, કારણ કે ઓનલાઈન લેક્ચર્સ એકતરફી હોય છે અને પ્રેક્ટિકલ વિષયો શીખવવા મુશ્કેલ બને છે. છેલ્લે, આરોગ્ય પર અસર પણ નોંધપાત્ર છે; લાંબા સમય સુધી સ્ક્રીન સામે બેસવાથી આંખોની સમસ્યાઓ, પીઠનો દુખાવો અને માનસિક તણાવ વધે છે. આ ગેરફાયદા દર્શાવે છે કે ઓનલાઈન શિક્ષણ ભલે ઉપયોગી હોય, પરંતુ તે પરંપરાગત શિક્ષણનું સંપૂર્ણ વિકલ્પ બની શકે નહીં. તેને સફળ બનાવવા માટે ટેકનોલોજીની સુલભતા અને સંતુલિત અભિગમ જરૂરી છે.
Reference
- Indian Education System: Challenges and Opportunities – K.K. Sharma
- शिक्षा और सामाजिक परिवर्तन – डॉ. एस. पी. सिंह
- भारतीय शिक्षा का इतिहास – डॉ. रमेश चंद्र
- શિક્ષણનું સમાજશાસ્ત્ર – ડૉ. જયેન્દ્ર જાની